Język kaszubski należy do języków słowiańskich, które z kolei stanowią językową rodzinę w ramach języków indoeuropejskich obejmujących tereny od Indii po zachodnią Europę. Zazwyczaj języki słowiańskie dzieli się na 3 grupy:
  1. południowosłowiańską: serbski/chorwacki/bośniacki, słoweński, bułgarski, macedoński; również staro-cerkiewno-słowiański;
  2. wschodniosłowiańską: rosyjski, ukraiński i białoruski
  3. zachodniosłowiańską: czeski, słowacki, dolno- i górnołużycki, wymarły już połabski, polski i właśnie kaszubski.

 

O języku kaszubskim opowiada prof.  Dušan-Vladislav Paždjerski:

 

Kaszëbsczi jãzëk a jinszé słowiańsczé jãzëczi

Języki słowiańskie mają między sobą wiele podobieństw, co dobrze ukazuje publikacja Med Slovani/Among the Slavs wydana w 2017 r. przez Uniwersytet w Ljubljanie (Słowenia). Porównajmy np. słownictwo związane z kolorami i podstawowe pytania w różnych językach słowiańskich (w tym oczywiście w języku kaszubskim):

Do niedawna kaszubszczyźnie odmawiano statusu języka i niektórzy (zwłaszcza polscy) uczeni uważali ją za dialekt albo gwarę polszczyzny. W czasach PRL-u nie było zresztą możliwe swobodne głoszenie odrębności językowej kaszubszczyzny.

Po upadku komunizmu sytuacja się zmieniła i badacze coraz częściej uznawali istnienie języka kaszubskiego.

Jak pisał prof. Jerzy Treder, kaszubszczyzna jest językiem, ponieważ ma dostateczną swoistość samej sfery językowej, posiada osobne piśmiennictwo i literaturę, w której jest widoczna dbałość o rozwój języka, towarzyszy mu własna kultura i nastawienie na odrębność (tak spontanicznie, tj. wśród szerokich rzesz ludzi, jak też świadome, tj. wśród elit i inteligencji).

Obecnie kaszubszczyzna jest jedynym uznanym prawnie w Polsce językiem regionalnym (na mocy ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym). Istnieje możliwość używania go przed organami gminy i w edukacji. Obecnie ok. 20 tys. dzieci i młodzieży uczy się kaszubskiego. Od 2005 roku można zdawać z niego egzamin maturalny. W języku kaszubskim (w całości lub częściowo) wydawane są czasopisma, zwłaszcza miesięcznik kulturalno-społeczny „Pomerania”, gdzie w każdym numerze przynajmniej 30 stron jest publikowanych po kaszubsku. Poza tym rocznie ukazuje się 10 edukacyjnych dodatków do tego pisma („Najô Ùczba”) oraz cztery literackie „Stegna”. Nieregularnie wychodzi też religijne pismo „Zwónk kaszëbsczi”.

Wychodzi również wiele książek w języku kaszubskim. Są one adresowane do czytelników w różnym wieku. Oto okładki wybranych publikacji dla dzieci:

Więcej o kaszubskich wydawnictwach dla dzieci można poczytać na stronach:
www.farwnyswiat.pl

www.kaszubskaksiazka.pl

www.czec.pl

 

Dla dorosłych po kaszubsku wychodzą zarówno tomiki poetyckie, jak i utwory prozą. Najważniejszym dziełem literackim po kaszubsku jest Żëcé i przigòdë Remùsa Aleksandra Majkowskiego. Książka ta po raz pierwszy ukazała się w 1938 r. i doczekała się kilkunastu wydań, została przetłumaczona w całości lub częściowo m.in. na język polski, niemiecki, francuski i angielski.

Ważną rolę w popularyzowaniu języka kaszubskiego odgrywają tłumaczenia dzieł literatury światowej. Jednym z nich jest Pan Tadeusz Adama Mickiewicza przetłumaczony przez Stanisława Jankego (zob. więcej www.mojestrone.pl/stanislaw-janke/). Z innych tłumaczeń warto wymienić m.in. Romea i Julię, Kubusia Puchatka czy Anię z Zielonego Wzgórza:

Po kaszubsku emitowane są również programy radiowe (regularnie w Radio Kaszëbë, Radio Gdańsk i Radio Koszalin) oraz telewizyjne (zwłaszcza w TVG – np. program Farwë Kaszëb – oraz w Twojej Telewizji Morskiej i Twojej Telewizji Religijnej (http://www.telewizjattr.pl – np. Kaszëbskô Knéga, Kaszëbskô Ewanielëjô i Gôdczi ò wierze).

Po kaszubsku jest też odprawiana liturgia słowa w kościołach. Pomocą do tego są modlitewniki, lekcjonarz, śpiewniki kościelne, a zwłaszcza tłumaczenia Biblii na język kaszubski. Największe dokonania ma tu o. prof. Adam Ryszard Sikora, który przetłumaczył z języków oryginalnych m.in. Ewangelie i Pięcioksiąg.

Na Uniwersytecie Gdańskim funkcjonuje odrębny kierunek: etnofilologia kaszubska. Nad poprawnością literackiej kaszubszczyzny, jej standaryzacją i normalizacją czuwa Rada Języka Kaszubskiego, która wydaje co roku „Biuletyn Języka Kaszubskiego”:
Nauczyć się języka kaszubskiego można z wielu podręczników dla dzieci i dorosłych. Wychodzą również prace naukowe po kaszubsku. Pierwszą napisała dr hab. Hanna Makurat. Nosi ona tytuł: Interferencjowé przejinaczi w gôdce bilingwalny spòlëznë Kaszub. Pomocą w nauce mogą być też fiszki autorstwa Aleksandry i Dariusza Majkowskich 
Nieustannie wychodzą nowe słowniki języka kaszubskiego, ale najważniejszym z nich wciąż pozostaje Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej ks. Bernarda Sychty. Jego siedem tomów ukazywało się w latach 1967–76. Dzieło to gromadzi ok. 61 tys. wyrazów. Słownictwo jest prezentowane w powiązaniu z kulturą duchową i materialną Kaszub. Autor zawarł tu wiele bajek, opowiadań i zagadek. Warto zwrócić uwagę, że pojawiają się też słowniczki kaszubsko-angielskie, a ostatnio bardzo obszerny Słownik kaszubsko-serbski.

Badania kaszubszczyzny mają długą tradycję. O mowie kaszubskiej wspominali np. Thomas Kantzow w Kronice Pomeranii (ok. 1536 r.) i Łukasz Górnicki w utworze Dworzanin polski (1566). Z XVI i XVII w. mamy pierwsze pośrednie informacje o tym języku od pastorów z Bytowa i Smołdzina – Szymona Krofeja Duchowne piesnie D. Marcina Luthera... (1586) i Michała Pontanusa Mały Catechism D. Marciná Lutherá... (1643).

Niemiecki sorabista Karl Gottlob von Anton (1751–1818) wykorzystał w 1781 r. ok. 300 kaszubskich wyrazów z Pomorza Zachodniego częściowo ujętych w książce Erste Linien eines Versuches… Jego materiały poznał w 1840 r. rosyjski slawista I. I. Srezniewski (1812–1880), a przez niego budziciel Kaszubów Florian Ceynowa.

Pod koniec XVIII w. o języku kaszubskim pisał Johann Bernoulli:

„Mały ten naród ma swój własny język, w którym również wygłasza się kazania i drukuje książki do nabożeństwa. W drugim rozdziale nie drukowanej, a wspomnianej już przeze mnie kroniki Heilera znajduje się jakaś życzliwa wzmianka o tym języku, który jest najprawdopodobniej zepsutym dialektem słowiańskim. Kaszubi dobrze rozumieją Polaków; ci zaś muszą sobie zadać nieco trudu, żeby zrozumieć język kaszubski. Kucharz hrabiego, pochodzący z Łużyc, gdzie mówi się powszechnie po łużycku, prawie zupełnie dobrze rozumiał Kaszubów. Dla niemieckiej szlachty, posiadającej dobra na Kaszubach, wielka różnica między tym językiem a niemieckim jest bardzo przykra. Robią też wszystko, żeby tu zaprowadzić język niemiecki, a wytępić kaszubski, ale bez większego powodzenia”

Reisen durch Brandenburg, Pommern, Preussen, Kurland, Russland und Polen

W 1856 r. na życzenie Akademii Nauk w Petersburgu przyjechał na Kaszuby Aleksander F. Hilferding. W książce Ostatki Słavjan na jużnom beregu Bałtijskago Morja (1862) opisał on m.in. cechy językowe kaszubszczyzny, zapisał różne teksty i stworzył słowniczek. Był on pierwszym naukowcem, który badał cały obszar Kaszub.

Wśród badaczy kaszubszczyzny należy jeszcze wskazać Stefana Ramułta, autora Słownika języka pomorskiego, czyli kaszubskiego (1893). We wstępie do tego dzieła czytamy m.in. takie zdania:

„Mowa Kaszubów i Słowieńców nie jest bynajmniej narzeczem polskiem, ale odrębnym językiem słowiańskim”

 

„Mowa Kaszubów i Słowieńców tudzież mowa Połabian są narzeczami jednego i tego samego języka” „Język pomorski zajmuje stanowisko pośrednie między językiem polskim a grupą narzeczy serbskich”.

Wielkie zasługi dla badań języka kaszubskiego ma też niemiecki uczony Friedrich Lorentz, a z polskich: Kazimierz Nitsch, Tadeusz Lehr-Spławiński, Hanna Popowska-Taborska, Jadwiga Zieniukowa i wielu innych. Szczególne miejsce wśród badaczy kaszubszczyzny ma dwóch profesorów z Uniwersytetu Gdańskiego: Jerzy Treder i Edward Breza.

Więcej na temat badań nad językiem kaszubskim znajdziecie m.in. w książce Spòdlowô wiédzô ò kaszëbiznie Jerzego Tredera.

Język kaszubski dzieli się na wiele odmian. Friedrich Lorentz wyróżniał aż 76 gwar. Według Spòdlowi wiédzë ò kaszëbiznie i zawartej w niej mapy wewnętrznego zróżnicowania Kaszub gminy Wejherowo i Gniewino należą do tzw. obszaru północnego, dzielącego się na: „1. samo Puckie, na którym wyróżniają się: 1. wsie na Helu: gw. jastarnicka, kuźnicka, chałupska; 2. wschód, czasem razem z Helem, np. gw. swarzewsko-strzeleńska, starzyńsko-mechowska, pucka, redzka, lesocka, oksywska, chylońska, kieleńska, warzeńska; 3. zachód, zwłaszcza szeroko ujęta Żarnowiecczyzna, np. gw. żarnowiecka, tyłowska, górska, luzińska, szemudzka”.
Na zakończenie proponujemy kilka wypowiedzi po kaszubsku, m.in. w wykonaniu mieszkańców gmin Wejherowo i Gniewino:

Dźwięk Stanisław Janke i Brunon Płotka

Stanisłôw Janka - Krôjczi Pôjczi

Tadeùsz Léssnawa

 

 

 

Dariusz Majkowski o szacunku do ziemi, roślin i zwierząt