Klëka, jaka pojawia się w piosence „Kaszubskie nuty”, oznacza przede wszystkim jarzmo na woły. Słowo to ma jednak wiele innych znaczeń. Ks. Bernard Sychta w „Słowniku gwar kaszubskich na tle kultury ludowej” wymienia ich aż 14, m.in.: plotkarka, dawna czapka z sukna, lekkie uderzenie ręką z okazji odliczania lub wzajemnego żegnania się dzieci, duży, krzywy nos, stara panna, klamka czy płoza u sań.
Najbardziej w tym artykule interesuje mnie jednak inne znaczenie tego słowa, wymienione przez ks. Sychtę na drugim miejscu:
„mocno zakrzywiona laska, zwykle jałowcowa z przyczepioną do niej kartką papieru, w której niegdyś sołtys zwoływał gminę na zebranie lub podawał jakieś ogłoszenia do ogólnej wiadomości”. Możemy także przeczytać informację, że już w momencie tworzenia Słownika laska ta wyszła z użycia, a nazwą klëka określa się samo ogłoszenie. W Goszczynie – pisze dalej Sychta – laska miała kształt kozła, w niektórych miejscach węża, a w Kłębowie pod Luzinem kijanki. Nie brak również przykładów użycia słowa klëka w zdaniach: „Klëka przëszła, pòdatczi mają bëc płaconé. Zanies klëkã na pùstczi. Jic jak klëka (rozgłosić się)”.
Klëka wciąż jeszcze czasem funkcjonuje na kaszubskich wioskach. Mówi Józef Roszman:
Z kolei Roman Drzeżdżon nazwał swoją książkę – przewodnik po kaszubskiej historii, kulturze, tradycji i obrzędach: „Klëka czyli kaszubskie A B C”.
Warto też wspomnieć o projekcie realizowanym przez Kaszubski Uniwersytet Ludowy „Klëka w komórce”, czyli program wsparcia edukacyjnego rozwoju kompetencji cyfrowych u osób dorosłych na wsi (lokalnych aktywistów), realizowany w formie zdalnej (https://kul.org.pl/w-drodze-i-w-cyfrowej-chmurze/kleka-w-komorce/).
Słowo klëka bardzo spodobało się wielu osobom mającym wpływ na rozwój kaszubskich mediów. Po raz pierwszy wyraźnie zaistniało wśród redaktorów i miłośników prasy jeszcze przed II wojną światową. Powstało wówczas pismo noszące właśnie tytuł „Klëka”, jakie ukazywało się w latach 1937-1939. Publikowali w nim m.in. Leon Roppel, Józef Ceynowa, Paweł Szefka czy Klemens Derc. Redakcja starała się podkreślać związki kaszubsko-polskie. Jak pisze prof. Daniel Kalinowski: „pragnęli zachować kaszubskie wartości regionalne i jednocześnie podtrzymywać jak najbliższy związek z Polską. Nie dążyli więc do akcentowania różnic pomiędzy kulturą kaszubską a polską, lecz ukazywali podobieństwa pomiędzy nimi” (Gniazdo gryfa. Słownik kaszubskich symboli, pamięci i tradycji kultury, Gdańsk 2020, s. 258-259). Pojawiły się też plany stworzenia wokół „Klëki” kaszubskiej biblioteczki, udało się nawet wydać książkę Leona Roppla „Na Jantôrowym Brzegu”. Niestety, wybuch II wojny światowej przerwał te plany. „Klëka” przestała się ukazywać.
O historii, programie i osiągnięciach tego pisma mówi Piotr Schmandt z Działu Prasy Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie:
Koniec pisma „Klëka” nie oznaczał jednak końca kariery prasowej samego słowa. Trafiło ono do tytułów kilku powojennych gazet, zwłaszcza wydawanych przez oddziały Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Na południu była to chojnicka „Kluka” [dla południowej kaszubszczyzny charakterystyczne jest „u” w miejscu, gdzie na środkowych i południowych Kaszubach pojawia się „ë”, np. ludze – lëdze, drudżi – drëdżi]. M.in. na ten temat mówi Andrzej Busler, prezes Kaszubskiego Forum Kultury w Gdyni.
Oczywiście ważnym środkiem komunikacji dla Kaszubów są też inne gazety i czasopisma. Najwięcej tekstów kaszubskojęzycznych znajduje się w miesięczniku „Pomerania” (ok. 30 stron po kaszubsku w każdym numerze) oraz w jej dodatkach – literackiej „Stegnie” i edukacyjnej „Naji Ùczbie”. Szerzej o obecności kaszubszczyzny w tym piśmie napisała Karolina Serkowska-Sieciechowska („Język kaszubski w miesięczniku Pomerania w latach 1963–2011” w Biuletynie Rady Języka Kaszubskiego 2011, s. 242-249 – artykuł znajdziecie na stronie: https://drive.google.com/file/d/1vBr62qmb1MkEF5jYX-a51MmkHsXRtFVq/view).
Duży nacisk na promowanie języka kaszubskiego ma „Kurier Bytowski”, gdzie regularnie ukazują się teksty literackie po kaszubsku, a od 2021 r. redakcja tej gazety wspólnie z wejherowskim Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej prowadzi portal Kùlturowniô, w jakim podawane są najważniejsze wiadomości kulturalne z Kaszub (oczywiście po kaszubsku) – https://kurierbytowski.com.pl/klturowni/.
Więcej na temat prasy kaszubskiej znajdziecie w książce: Òd „Skôrbù” do „Stegnë”. 150 lat czasopiśmiennictwa kaszubskiego, red. D. Kalinowski (Wejherowo-Słupsk-Gdańsk 2017).
Słowo klëka spodobało się również radiowcom. W Radio Kaszëbë cogodzinny serwis informacyjny („infòrmacëje z òkòlégò, kraju i swiata”) to oczywiście Klëka. Nie może zabraknąc tej nazwy w kaszubuskojęzycznych audycjach w Radiu Gdańsk. Mówi jeden z redaktorów Piotr Lessnau:
A skoro już wspomnieliśmy o kaszubszczynie w Radio Gdańsk, to warto nadmienić, że obecnie jest ona tam mocno obecna:
Obok Radia Gdańsk i Radia Kaszëbë kaszubskojęzyczne audycje można posłuchać w Radio Koszalin czy Radio Norda FM. Dobrym źródłem wiadomości o Kaszubach są też Radio Weekend i Radio Głos. Więcej na ten temat, a także o historii obecności języka kaszubskiego w radio, przeczytacie w haśle: „Radio po kaszubsku/radia kaszubskie” we wspomnianej już książce „Gniazdo gryfa”, s. 445-447.
O tym jak radio (i inne narzędzia służące komunikacji) są przedstawiane w kaszubskiej literaturze napisałem w artykule Klëka i jinszé instrumentë do kòmùnikacje, który ukazał się w „Pomeranii” nr 12/2021.
W powyższym artykule wspominam m.in. Pawła Miotka, który już przed II wojną światową pisał o radio (nazywa je „radëlión”) i telefonach, jakie wzbudzały początkowo dużą sensację. O utworach Miotka na ten temat mówi dr Eugeniusz Pryczkowski, współautor (razem z Gracjanem Fopkem) książki: „Z Bãdargòwa do Lëzëna. Paweł Miotk – dzejôrz, lëterat, wójt”:
Ważnym narzędziem komunikacji pozostaje wciąż telewizja. Najwcześniejszy kaszubski program w publicznej telewizji (TVP3 Gdańsk) to magazyn „Rodnô zemia”, który pojawił się w 1990 r. i trwał aż do 2010 r. Jego autorką była początkowo Izabella Trojanowska, później Elżbieta Pryczkowska, Artur Jabłoński i – najdłużej – Eugeniusz Pryczkowski. Polecam artykuł tego ostatniego zamieszczony w Biuletynie Rady Języka Kaszubskiego 2011 „Funkcjonowanie i kres telewizyjnego magazynu kaszubskiego Rodnô zemia (1990–2010)” (https://drive.google.com/file/d/1vBr62qmb1MkEF5jYX-a51MmkHsXRtFVq/view, s. 264-273). Poprosiłem również Eugeniusza Pryczkowskiego o wypowiedź na temat programu w ramach realizacji stypendium Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu:
W telewizji publicznej pojawiały (i pojawiają) się również inne programy kaszubskie. Wśród nich warto wymienić: „Kaszëbë”, „Wiedno Kaszëbë”, „Tedë jo”, „Farwë Kaszëb”.
Od 2010 zaczęła nadawać CSB TV. Miała bogatą ofertę programów kaszubskojęzycznych lub dwujęzycznych (często zależnie od tego, czy zaproszony do studia gość znał kaszubski). Oto kilka przykładowych audycji:
„Ò tim a nym” / „O tym i owym” – emitowany w godzinach przedpołudniowych, pomyślany w konwencji telewizji śniadaniowej;
„Swiat wkół naji” / „Świat wokół nas” – emitowany pomiędzy 17.00 a 19.00, poświęcony przekazowi informacji, publicystyce, polityce;
„Wiodro” / „Pogoda” – cztery razy dziennie podawana prognoza pogody;
„Destined Hearts” / „Skazani na miłość” – serial z kaszubskim dubbingiem i polskojęzycznymi napisami;
„Domôcëzna” – kaszubskojęzyczny program poświęcony regionalnym zwyczajom i kulturze.
Kaszubskie programy emitowały też niektóre lokalne telewizje kablowe. Największe zasługi ma tu wejherowska Twoja Telewizja Morska, kanał lokalny wejherowskiej telewizji kablowej „Chopin”, gdzie produkowano (często we współpracy ze Zrzeszeniem Kaszubsko-Pomorskim) m.in. takie programy jak: „Na gòscënie” (rozmowy z ciekawymi ludźmi z Kaszub ), „Klëka” (cotygodniowy serwis informacyjny w całości po kaszubsku), „Gôdómë pò kaszëbskù” (lekcje języka kaszubskiego), „Kaszëbë òd kùchnie” (magazyn kulinarny) i „Skarbë Kaszëb” (najciekawsze zakątki Kaszub).
W Twojej Telewizji Religijnej z siedzibą w Gniewinie, prowadzonej przez ks. Mariana Miotka, emitowane są audycje: „Kaszëbskô Knéga”(czytana jest w nim literatura po kaszubsku), „Gôdczi
ò wierze” (rozmowy na tematy religijne przeprowadzane przez Dariusza Majkowskiego) oraz „Kaszëbskô ewanielëjô” (komentarz ks. Mariana Miotka do niedzielnej ewangelii).
Ks. Marión Miotk i Dark Majkòwsczi w „Gôdkach ò wierze”.
Najwięcej informacji po kaszubsku znajdziemy dzisiaj w internecie. O początkach obecności kaszubszczyzny w sieci pisał m.in. jeden z pionierów na tym polu Stanisław Geppert.
O późniejszych dziejach pisał Adam Łuczyński we wspomnianym już tu artykule. Nie sposób wskazać dzisiaj wszystkich interesujących stron kaszubskojęzycznych i o Kaszubach. Oto kilka przykładów:
https://www.fopke.pl/ - strona Tomasza Fopkego, zawiera m.in. bogatą bazę tekstów i melodii oraz audiobooki: „Żëcé i przigòdë Remùsa”, „Ò panu Czôrlińsczim, co do Pùcka pò sécë jachôł”
Jedną z najnowszych kaszubskich propozycji w sieci jest www.biersztuba.com, czyli miejsce spotkania dla miłośników fantasy, science-fiction, postapo itp.
Nie brak również stron o Kaszubach prowadzonych w innych językach. Przykładowo, The Wilno Heritage Society z Kanady prowadzi swoją stronę po angielsku: http://www.wilno.org/culture.html.
Oczywiście, mamy również wikipedię w języku kaszubskim i wiele innych interesujących stron.
Projekt: „Kaszubskie nuty”, czyli upowszechnianie kultury materialnej i duchowej za pomocą wyliczanki powstał dzięki stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
