„To są chòjnë” – las w kaszubskiej kulturze

 

Las towarzyszy wielu Kaszubom przez całe życie. O jego znaczeniu świadczy choćby duża liczba przysłów i powiedzeń, jakie zanotował ks. Bernard Sychta w swoim „Słowniku gwar kaszubskich na tle kultury ludowej”. Oto kilka z nich:

„w las pònëknąc” – zapomnieć;

„òna to w las pònëknã” – o kobiecie, która przerwała ciążę;

„wòzëc drzewò do lasa” – daremnie się trudzić;

„òn je stari jak gòlëbsczi las” – o kimś chytrym;

„przëdô sã jak brona w lese” – nie przyda się;

„w lese wëchòwóny” – o kimś nieobytym;

„tego tam je jak jeglënë w lese” – kiedy jest czegoś bardzo dużo;

„niech to las weznie” – wyraz zniecierpliwienia.

Oczywiście swoje przysłowia mają też różne rodzaje lasów, w tym zwłaszcza iglasty, w którym rosną „chòjnë”, o jakich śpiewamy w „Kaszubskich nutach”. Zainteresowanych odsyłam do artkułu „To są chòjnë – nié blós lëterackô wanoga pò lasach”, który ukazał się w „Pomeranii”, a jego skan zamieszczam poniżej.

W lasach wg wierzeń kaszubskich żyły m.in. takie postacie jak Bòrowô Cotka i Bòrówc. Występują one w różnych legendach i baśniach, a ich znaczenie dla Kaszubów opisał wspomniany powyżej ks. Sychta.

 

Postacie Cotczi i Bòrówca są ważne dla powstających ostatnio kaszubskich powieści fantasy. Obie występują choćby w „Pòd òkã JastrëDariusza Majkowskiego, a Bòrowô Cotka gra w tej książce kluczową rolę. Z kolei w „Drodze wòlnëch lëdzyAdama Hebla borówce występują jako osobna rasa.

W niektórych lasach Kaszubi mogą dojrzeć odbicie swojej dawnej wielkości i chwały. Znakomicie opisał to Aleksander Majkowski w scenie pielgrzymki przez Mirachowską Puszczę:

 

„Cëchò na chmùra szła drogą, cëchò kómpanijô bieżała, cëchò żdôł las, jaż zabrzmiała òd razu, jakbë wëwòłónô rózgą czôrnoksyżnika wiôlgô nóta:

Marsz, marsz me serce na kalawariją,

Tam jest twój kwater, tam grzeszni żyją

 

Jakbë piorën trzasł, tak ta piesniô ùderzëła w nôbòżny lud. Las jakbë zdrewniôł na długą chwilã. Piérwi niże las – zaczął lud tã nótã spiewac jak mòrze, czej nad nim wiater zagraje.

Marsz, marsz czem prędzej! Już larum biją!

Schodzceż sę zewsząd na kalwariją.

Z dołu do góry jic nam potrzeba,

Tam nam pokażą drogę do nieba…

 

Ale z wiãkszą jesz mocą, strząsnąwszë szadé czëbë swòjich drzew, zaczął spiewac las. Tësące ùzémków wësoczich mòcnégò drzewa jãłë grac i spiewac nótã, chtërnã z drodżi ùczëlë, a dalszé tësące zawtórzëłë i pòdôwałë jã dali (…) Mòje òczë szłë dali: za lëdã płënãła chmùra, ale w ti chmùrze rozeznôł jem ricerzi na wësoczich kòniach z piórama na szołmach i z lasã kòpij nad nima (…). A za nima, jak daleko òkò mòje dozdrzało, bieżałë bladé sztôłtë ksążąt w królewsczich ruchnach, biskùpów, mnichów i ricerzi w pòrozbitëch zbrojach, a kùreszce szaré lëdztwò (…). A tak wiele tëch céni bëło, że ten żëwi lud procëmkò nich sã wëdôwôł jak gôrsc lëdzy procëm wiôldżégò wòjska” (Aleksander Majkowski, „Żëcé i przigòdë Remùsa”)

 

 

Mirachowskie Lasy przywołują jednak nie tylko myśli patriotyczne. To też miejsce pełne urokliwych zakątków. Mówi poetka Ida Czaja:

 

Swoje ulubione lasy ma również prezes Kaszubskiego Forum Kultury Andrzej Busler.

 

Dla wielu Kaszubów las kojarzy się też z pracą, miejscem, które zapewniało wyżywienie, było codziennym doświadczeniem ich życia, Mówi Beata Jankowska, kościerska działaczka kaszubska, nauczycielka języka kaszubskiego:

 

Podobnie widział to m.in. Bolesław Bork, który pisał tak:

„Jô jem Lesôk, w lese ùrodzony ë ùrosłi. Las béł ze mną, a jô z nim òd pòczątkù mòjich dniów. W lese jem czuł sã tak jak doma, a mòże jesz lepi” (Lesôcczé pòwiôstczi ë jiné dokôzë).

 

Ta codzienna praca i obecność w lesie nie oznaczała jednak, że Kaszubi nie dostrzegali uroków tego miejsca. Beata Jankowska:

 

Beata Jankowska wspominała o zbieraniu grzybów, co było doświadczeniem wielu mieszkańców całego naszego regionu. Zdaniem Mateusz Klebby, który przygotowuje słownik kaszubskich nazw grzybów, Kaszubów można nazwać mykofilami, czyli ludźmi, dla których miłość do zbierania i jedzenia grzybów jest cechą narodową.

 

Myśląc o lesie i drzewach warto przeczytać wiersz Tomasza Fopkego, w którym pojawiają się różne gatunki drzew występujących na Kaszubach:

 

Drzewné gùtorzenié
Jabłónka rôz pita bùka:
Czegò róta dzëków szuka?
Slôdë papla z krzesznią gôda
Wisznia z daną z chòjnë rodã
Wierzba rësza kôrbic z chójką
Slëwa z krëszką, jasón z brzózką
Lëpa z kasztanã mia gôdka
Grôbk jarzëbinie rzekł słodkò
Òska z jedlëną flot prawia
Ólszka leszczënã zabôwia
Wszëtcë mãczëlë skòwrónka –
Czë nie widzôł czasã słunka
Dąb zaszëmiôł przë zéwanim:
Skùńczta plestac! Czas na spanié!

 

Pojawiająca się w tym utworze „ólszka” łączy się na Kaszubach z Judaszem, który miał się powiesić właśnie na tym drzewie, i z tego powodu jego liście do dzisiaj się trzęsą.

Wiersze o różnych drzewach pisał również Alojzy Nagel, m.in. o dębie, który jest strażnikiem i świadkiem pamięci (Dąb), czy o gruszy (Krëszka).

 

Na Kaszubach jest również las, który kojarzy się z niezwykłym smutkiem i tragedią. Jest to Las Piaśnicki, w jakim w 1939 r. i 1940 r. Niemcy wymordowali dużą część kaszubskiej inteligencji. Andrzej Busler:

 

Od niedawna na straży pamięci o zbrodni w Piaśnicy stoi Muzeum Piaśnickie w Wejherowie. Warto zajrzeć na ich stronę i dowiedzieć się więcej o historii tego miejsca. Można też obejrzeć poruszający wideoklip „Po szkolnej wycieczce do Piaśnicy” (https://www.youtube.com/watch?v=w1-YoRNbRB8). Utwór zespołu „4razywroku” pochodzi z interesującej płyty „Moja Piaśnica”.

 

Dzięki Muzeum powstał też komiks poświęcony tej zbrodni:

Na stronie Muzeum można pobrać specjalny przewodnik „Piaśnica. Miejsce niemieckich zbrodni na Pomorzu w 1939 roku” oraz książkę Eugenii Drawz pt. „Alicja Kotowskiej. Nasza Siostra Dyrektor”, która jest przeznaczona dla najmłodszych czytelników ze szkół podstawowych i opowiada o życiu i śmierci bł. s. Alicji Kotowskiej, jednej z najbardziej znanych ofiar zamordowanych w Lesie Piaśnickim.

Chciałbym w tym miejscu przytoczyć fragment „Sonetu o błogosławionej Alicji Kotowskiej” autorstwa Darii Węsierskiej:

 

Rozsypały się ogłuszone pojedynczym strzałem

paciorki różańcowe krwistego głogu kulki,

zdrowaśki nanizane na splątane sznurki,

przygniecione bezwładnie spadającym ciałem,

 

które jeszcze niedawno dzieci prowadziło,

w zakamarkach jaśniejąc całym swym poddaniem

pracy duszpasterskiej, ciągłym nauczaniem,

promieniując odwagą i niezwykłą siłą

 

Na stronie Muzeum jest też możliwość wirtualnego zwiedzania Lasów Piaśnickich, obejrzenia galerii zdjęć i przeczytania o historii zbrodni. Chcąc dowiedzieć się więcej, warto też przeczytać książkę Barbary Bojarskiej „Piaśnica”.

 

W literaturze kaszubskiej Las Piaśnicki powraca bardzo często. Pojawia się m.in. w powieści Stanisława Jankego „Cësk”, gdzie główny bohater Gùst Kaszubòwsczi tak opisuje moment egzekucji:

„Jeden z sôdzowników zaczął chùtkò nëkac w las. Na môlu gò zabilë. Jiny jima ùcekł përznã dali, ale i tegò zastrzélëlë. Czej më bëlë w pòłowie drodżi do kùlów, z pierszégò aùta mielë ju wënëkóny lëdzy, zdzarlë z nich wiérzchné òbleczënczi, colemało mańtle, pòpchnãlë w jedną régã i zaczãlë strzélac. Mòcné pãcania òd strzélaniô rozriwałë las. To tej szłë pòmiónama krziczi i rozkazë. Chtos nawetka zaczął spiewac:

– Bòże cos Pòlskã…

Ale rôz-dwa ùcëchnął pò strzélu.

Zarô zaczãło sã rozstrzéliwanié lëdzy z drëdżégò aùta. Wpôdelë do kùlë z rãkama w górze, niejedny zakriwelë rãkama tił głowë, ale to nick nie pòmògło. Chtos pò pierszim strzélu klëknął przed kùlą, w tegò strzélëlë jesz rôz i kòpnãlë, żebë wpôdł w dół”.

Stanisław Janke napisał również wiersz „Czej jô mëszlã Piôsznica”. Kończy go tak:

 

Le czasama chtos chto òdwiédzô

Zamòrdowónëch w zadbónëch

Mòżdżiłach dëszi w sobie cëchi

Chlëch zwątpieniô w człowieka.

 

O Piaśnicy pisał też Alojzy Nagel i wielu innych kaszubskich poetów. Powstała również antologia: „Piaśnica oczyma poetów”.

 

Z lasem w ostatnim czasie wiąże się też inne bolesne wspomnienie – nawałnica z 2017 roku, która zniszczyła wielkie połacie kaszubskich lasów i przyniosła ofiary w ludziach. Nie można tego smutnego wydarzenia porównywać do tego, co działo się w Piaśnicy, ale ból i pustka po zniszczonych lasach trwa w wielu sercach do dzisiaj. Andrzej Busler:

 

O nawałnicy z 2017 roku można przeczytać m.in. na stronie: https://www.lasy.gov.pl/pl/informacje/aktualnosci/w-lesie-ktorego-nie-ma.

Zaraz po tej tragedii Sławomir Lewandowski, redaktor naczelny „Pomeranii” tak opisał swoje emocje:

„Katastrofa, rozpacz, strata, ból. Wiele słów ciśnie się na usta na myśl o nawałnicy, jaka przeszła w nocy z 11 na 12 sierpnia przez Kaszuby i Bory Tucholskie, gdzie spowodowała największe szkody, w dodatku przyczyniając się do śmierci pięciu osób. Przekazy telewizyjne i zdjęcia w codziennej prasie pokazują spustoszenie, jakie kataklizm poczynił w pomorskich lasach. Ukazują także rozpacz ludzi, których pozbawił on często całego dobytku. Jednak nawet najdoskonalsze technicznie zdjęcie i najlepiej przygotowany materiał filmowy nie są w stanie oddać tego, co czują dzisiaj mieszkańcy terenów, przez które przetoczyła się nawałnica. Nawet ci, których szczęśliwie ominął pogodowy armagedon, od kilku tygodni czują wielką pustkę, wspominając choćby las jeszcze nie tak dawno rosnący po sąsiedzku, a po którym dziś pozostały już tylko wspomnienia i hektary połamanych jak zapałki lub powalonych z korzeniami drzew. Okolice Sulęczyna, Lipusza, Brus czy Rytla, to tylko niektóre z miejsc, gdzie można zobaczyć ogrom zniszczeń” („Od redaktora”, „Pomerania” 9/2017).

W tym samym numerze Maya Gielniak zamieściła swój zapis na gorąco z tego, co działo się w jej leśniczówce. Oto fragment:

Zaczyna błyskać... jakoś dziwnie... jakby tysiące spawaczy jednocześnie spawało. Jasno, ale grzmotów nie słychać, tylko buczenie? Pomruki? Rozpalone powietrze stoi, robi się coraz cieplej. Wręcz gorąco. Drzewa znieruchomiały. Niebo jak lampa stroboskopowa. Od ciągłych błysków zaczynają boleć oczy i głowa. A może to efekt nienormalnego ciśnienia? Potężny, suchy trzask! Zerwaliśmy się jak oparzeni. Ktoś pobiegł zamykać drzwi do garażu, ktoś przestawić auto daleko od drzew. Szybko! Do domu! Urwało prąd. W domu ciemniej niż na zewnątrz. Stroboskopowy blask ponuro oświetla wszystko. Niebo szaleje. Co tam się dzieje!!? Wbiegamy do werandy. Za nami wali ściana wody! Do tego pojawia się koszmarne wycie! Niebo upiornie świeci, woda leci poziomo raz w lewo, raz w prawo, zmienia kierunek, wali po oczach! Nie widać nic poza srebrzysto-szarą masą! Wiatr wpycha wodę do domu. Zamykamy drzwi. Woda wdziera się przez półprzymknięte okna. Zamykamy je, siłując się z wiatrem. Już coś widać. Niebo białe. Ściana lasu czarna. Ciągłe błyski. Rumor. Jednostajny grzmot, jakby nad lasem krążyło kilka bombowców. Drzewa przyginają się do ziemi. Wstają. Przyginają się. Przed oknem przelatuje gałąź. Zaraz za nią następna. I ogromny 3-metrowy konar. Gałęzie 100-letniego jawora walą w dach, szorują, łamią się. Jak się przewróci, to po nas! Czy tak wygląda koniec świata? Wycie wiatru, huk, rzeka na ziemi, rzeka w powietrzu, latające drzewa, oszalałe niebo. Sceneria jak w filmie „Pojutrze”: za chwilę zassie się mroźne powietrze i będziemy nie tylko świadkami, ale i pierwszymi ofiarami kolejnego zlodowacenia?

Odmawiamy różaniec. Czas stoi w miejscu. W końcu wycie wiatru zaczyna się wyciszać. Ostrożnie wyglądamy przed dom. Ciemno. W świetle latarek widzimy tylko, że lipa leży, a poza tym chyba... jest ok?

– Podejrzewam, że będą jakieś straty w lesie... Zobaczę rano – mówi mąż”.

Cały tekst można przeczytać w miesięczniku „Pomerania” (dostępnym również w internecie: http://www.miesiecznikpomerania.pl/files/Pomerania_wrzesien_2017_net.pdf).

 

Fot. S. Lewandowski

Projekt: „Kaszubskie nuty”, czyli upowszechnianie kultury materialnej i duchowej za pomocą wyliczanki powstał dzięki stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego