„To są widłë gnojné”, „to są hôczi” – praca na roli
Na Kaszubach z pracą na roli kojarzeni są przede wszystkim tzw. gbùrzë, czyli chłopi, którzy posiadali własną chatę i ziemię. Początków tej warstwy społecznej możemy szukać w lokacjach wsi na prawie niemieckim. Cieszą się oni w kaszubskiej kulturze dużym szacunkiem i często podkreśla się, że to właśnie im zawdzięczamy przetrwanie języka kaszubskiego. Uważa się ich dość powszechnie za ludzi pracowitych, mających duże poczucie własnej godności i uparcie dążących do celu mimo nawet najgorszych przeciwności. Na potwierdzenie tych cech można przytoczyć przysłowia zapisane w „Słowniku gwar kaszubskich na tle kultury ludowej” autorstwa ks. Bernarda Sychty.
„Gbùr to mùr, dzys mù gapa òczë wëdzobie, a witro òn dali zdrzi”, „Jak ù gbùra ni ma, to nigdze ni ma”, „Chòc gbùr dzys wszëtkò wëdô, witro òn zôs mô”, „Chòc dzys gbùra òbedrze, to witro òn je nazôd skórą òbrosłi”, „Dzys gbùra òdrze, a witro òn pòrosce”, „Chòcbë gbùrowi dzys òkò wëkłół, to òn witro na nie widzy”, „Gbùr spi, a mù rosce”.
W literaturze kaszubskiej gbùrzë są często chwaleni, stawiani za wzór, podkreśla się ich zaangażowanie na rzecz obrony ziemi, języka i tradycyjnych wartości. Więcej na ten temat piszę w artykule: „Kaszëbsczé nótë. Gbùrzë i jinszi” publikowanym w „Pomeranii” nr 11/2021. Oto jego skan:
Warto pamiętać, że oprócz gbùrów z pracy na roli utrzymywali się też inni mieszkańcy wsi. Pisze o tym Tomasz Rembalski w „Gnieździe gryfa” (hasło: „Gbur”):
„Obok gburów każdą wieś zamieszkiwały inne kategorie chłopów. W pierwszym rzędzie byli nimi zagrodnicy, zwani też ogrodnikami (od łac. hortulani), którzy uprawiali działki o powierzchni od 6 do 10 mórg i posiadali też swoje chaty. Gospodarstwo takie nie było w stanie utrzymać sprzężaju (zwierząt pociągowych) i nie wystarczało na wyżywienie rodziny zagrodnika. Wielkość tych gospodarstw była wynikiem celowej polityki osadniczej okresu lokacji. Zagrodnik, chcąc bowiem uprawiać swe pole, musiał pożyczać sprzężaj od gbura, najczęściej za odrobek. Natomiast aby wyżywić rodzinę, musiał też najmować się do dodatkowej pracy, najczęściej u gbura, sołtysa lub na pańskim folwarku. Tym sposobem posiadacze dużych gospodarstw mieli zabezpieczoną tanią siłę roboczą.
Obok zagrodników na wsiach występowali jeszcze chałupnicy mający tylko chałupę i zwykle ogród, komornicy mieszkający w komorze u gburów lub zagrodników oraz stała czeladź, czyli pracownicy fizyczni w dużych gospodarstwach, rekrutująca się z różnych warstw, najczęściej z młodzieży wiejskiej. W średniowieczu chałupnicy i komornicy byli rzadko spotykani we wsiach kaszubskich czy szerzej pomorskich. Dopiero w epoce nowożytnej, zwłaszcza po wojnach szwedzkich w XVII w., ich liczba drastycznie zwiększyła się w wyniku zrujnowania gospodarstw gburskich.
Obok tych kategorii ludności na wsiach kaszubskich występowały też warstwy uprzywilejowane, jak: lemani, karczmarze, młynarze i przede wszystkim sołtysi. Jednakowoż gburzy przez długie wieki stanowili kluczową warstwę społeczną wsi, gdyż na niej spoczywał główny ciężar wszelkich podatków”.
Należy jeszcze wspomnieć o tzw. pléwkach, czyli rolnikach, którzy mieli bardzo mało ziemi. Nazywali oni siebie gbùrami, ale nie byli za takich uznawani. Czasami za pléwków uważano rolników, którzy mieli więcej ziemi, ale słabej, albo nawet posiadali sporo dobrych gruntów, ale nie potrafili dobrze gospodarzyć.
Osoby zajmujące się uprawą roli mieszkały nie tylko we wioskach, ale również na tzw. pustkach. Składało się na nie kilka gospodarstw (czasami tylko jedno). Osiedlanie się z dala od innych miało swoje plusy. Jak podkreśla Augustyn Chrabkowski („Jak jô béł bògati”, Banino 2007): „Na pùstkach gbùr czuł sã lepi, bò miôł swòjã zemã wkół se i mógł so ùrzãdzëc czë to bùchtë na wëbiedżi dlô swiń, czë kòple dlô celãt, òwców, bëdła, abò założëc sôd, jak mù sã widzało. A we wsë wiedno nie bëła ta mòżlëwòsc. Na pùstkach jegò inweńtôrz nikòmù szkòdë nie robił, a jemù cëzy téż nié. Nie bëło żódny kłótni”. Spokój i brak
sąsiedzkich sporów to na pewno ważne atuty, ale oczywiście minusów też nie brakowało. Mieszkańcy pùstk często nie mogą liczyć na asfaltowe drogi, dłużej musieli czekać na elektryfikację, wodociągi. Jak zaznacza Chrabkowski, rolnicy we wsi mieli dostęp do prądu od 10 do 15 lat wcześniej jak ci pùstkòwi, a płacili ok. 90% mniej za elektryfikację swoich gospodarstw.
Wielu rolników do dzisiaj mieszka i pracuje na takich pùstkach. Jednym z nich jest Gracjan Fopke, który opowiada o historii małych gospodarstw nieopodal Donimierza:
Praca na roli kiedyś była niezwykle ciężka i angażowała całe rodziny, także dzieci. O swoich doświadczeniach z tym związanych opowiada Brunon Król:
O doświadczeniach pracy na roli swoich dziadków mówi Gracjan Fopke:
O ciężkiej pracy rolników przed II wojną światową pisał wspomniany już Augustyn Chrabkowski. Oto kilka cytatów:
ŻYTO
„żëto bëło na Kaszëbach tim nôwôżniészim zbòżim, jaczi gbùrzë ùprôwielë. Na słabëch gruńtach zajimało òno wnet pòłowã òbséwóny zemi, bi jiné zbòża tam bë nie ùrosłë. Żëto rosce nawetka pò żëce, tj. rok pò rokù. Mòże je sôc na nym jistnym môlu; ùrosce téż pò kòżdi jiny roscënie, nie je wëmëslné, ale za dobrą ùprawã zemi i wëgnojenié òdwdzãczi sã bëlnym plonã. Na dobrëch gruńtach letkò je nalezc sztëk zemi pòd żëto, bò kòżdi kawałk je dobri, ale na piôskach je ju gòrzi.
Żëto pòwinno bëc zasóné przed Michałã, a bënômni trzë niedzele przed tim mùszi bëc zòrónô zemia, żebë sã zległa. Bò jak zemia nie je zległô, tej sã zlégô pòdczas rosceniô żëta, przë czim ùriwają sã jegò kòrzenie. Mô to téż znaczenié, czej jidze ò twòrzenié sã do kòlónka kòscérzeniô. Jak je widzec, do òbróbczi zemi pòd żëto trzeba sã brac dosc wczas. Le że na jeséni z pòla jesz nié wszëtkò biwô zeżniwioné”.
PŁUGI
„Przed abò òbczas pierszi swiatowi wòjnë mało jaczi gbùrzë kaszëbsczi znelë płëdżi na kòłach. Wtenczas ù gbùrów panowałë płëdżi rãczné a te pòdczas òrzbë gbùr mùszôł trzëmac jak w zãbach, bò nié wiedno bëłë przez kòwôla dobrze zbùdowóné. Dzys srąb płużny łączi ze sobą wszëtczé czãscë płëga jak: grządzel (grzãdã), stopã, òdkładniã, a na przòdze lemiąż przëmòcowóny dwuma szruwama. Ne szruwë jidą òdkrãcëc, czej lemiąż trzeba pòòstrzëc abò wëmienic. Przódë lemiąż łącził ze sobą ne czãscë (grządzel, stopã i òdkładniã). Òn wëstôwôł w przódk i béł kąskã òddżãti do dołu, żebë dobrze pòdrzinôł tã sczibã. A dalszô czãsc lemiąża twòrzëła jakbë platã i sygała jaż do pòłowë stopë i òdkładni. Bëła jednak tëli pòdwëższonô, cobë lemiąż za baro nie szorowôł ò zemiã, bò sã wnet przeszorowôł i hamòwôł przë òranim. Czej lemiąż béł zbiegóny abò ùszkòdzony, tej pług trzeba bëło kònieczno zawiezc do kòwôla”.
SIEW
„Pierszą zymkòwą robòtą bëło włókòwanié a pòtemù brónowanié òbsychającëch pól. Czej zemia òbeschła na tëli, że sã nie maza, gbùrzë przëstąpiwelë do sewù. Za prësczégò czasu Kaszëbi nie znelë maszinów séwnëch (séwnic, séwników, drilów) a zapòznelë sã z nima dopiérze pò pierszi swiatowi wòjnie. Tej do ne czasu séwelë rãczno, ze sewanczi (sewatczi, séwnicë) tj. z płachtë do seniô”.
SADZENIE ZIEMNIAKÓW
„Bùlwë sadzëlë na rozmajité ôrtë. Nen nôprostszi i pewno nôstarszi spòsób, to sadzenié bùlew za płëgã. Przë zaòriwaniu gnoju zarô za płëgã wpùszcziwało sã w wëoróną brózdã bùlwë, jednã òd drëdżi tak dalek, jak tegò wëmôgałë krze. Tak ne bùlwë sadzëlë wiedno w co drëgą régã. Żebë réga òd rédżi bëła 60 centimétrów òddalonô, to sczibë mùszałë bëc dosc tëli szeroczé, i w jednégò kònia trzeba bëło walëc dosc wiôlgą sczibã. Czej chto òrôł we dwa kònie, tej nen, co szedł brózdą deptôł pò bùlwach i je niszcził a czãsto, czej kóń bùlwã kòpnął kótã, to pôrë bùlew sã skùlnãło na grëpã, a w jinym môlu nie bëło nic. A pò drëdżé, bùlwë sadzoné w brózdã przëszłë za głãbòk, i prawie na nã cwardą zemiã i ni miałë gdze sã zakòrzenic. Niejedny nã semiónkã wtikelë z bòkù sczibë, ale to bëła zmùdnô robòta. Tak zasadzoné bùlwë ùbrónowelë, a czej weszłë i rédżi bëłë widzec, tej sã je redłã pòòrało i zarô ùbrónowało”.
ŻNIWA
„Czej tak sztërzech, abò piãc kòsników wëszło na pòlé i òni zaczãlë sec, tej le to żëto tak chrzãszczało. Ze zôczątkù kòsa bëła òstrô, kòsnicë wëpòczãti, tej to szafowało, ale czej przëniosło sã jima pòdpôłnik, tej rôd ùsedlë i jedlë. Przë seczenim aptit béł wiedno. Ò przëpôłnim kòsë mùszałë bëc znowa kąsk pòklepóné. Pò najedzeniu sã bëła gòdzënka òdpòczinkù i tej na nowò. Tak kòle pòdwieczorkù ju bëło widzec, chto je barżi ti robòtë nôłożen, chto mô lepszą kòsã i chto mô jã lepi wëklepóné. A pò wieczerzë niejedny ju tak sztiwno sã dwignãlë, ale sã wzajemno pòcesziwelë, że nôgòrszé są te pierszé trzë dni, bò pózni krziże ju tak nie mdą bòlałë. A rãce trzeba tak barżi ù górë trzëmac...”
Najważniejszym pomocnikiem gbùra przez wiele lat był koń. Mówi autor cyklu artykułów o koniach publikowanego w miesięczniku „Pomerania” Mateusz Bullmann:
Dzisiaj czasy się zmieniły, rolnikom w pracy pomagają różne maszyny, ale to nie oznacza, że ich życie stało się lekkie, łatwe i przyjemne. Gracjan Fopke:
Najważniejszym pomocnikiem gbùra przez wiele lat był koń. Mówi autor cyklu artykułów o koniach publikowanego w miesięczniku „Pomerania” Mateusz Bullmann:
Dzisiaj czasy się zmieniły, rolnikom w pracy pomagają różne maszyny, ale to nie oznacza, że ich życie stało się lekkie, łatwe i przyjemne:
Jeśli ktoś chciałby dzisiaj zobaczyć dawne sprzęty używane na gbùrstwach, powinien odwiedzić różne muzea bądź skanseny. Jednym z nich jest Muzeum Kaszubskie, gdzie nie brak eksponatów tego typu. Mówi Barbara Kąkol, dyrektorka tej placówki, Barbara Konkol:
Podobne eksponaty znajdziecie też m.in. w Muzeum – Kaszubskim Parku Etnograficznym we Wdzydzach, w Muzeum Zachodniokaszubskim w Bytowie, w Muzeum Ziemi Puckiej (zwłaszcza w filii tej placówki w Nadolu), w skansenie dawnej wsi „U Słodkiego” w Chmielnie czy w Muzeum Bielickowo w Kawlach Dolnych. O tej ostatniej placówce powstał interesujący artykuł opublikowany w „Pomeranii” (nr 6/2017):
Na zakończenie warto zauważyć, że dla rybaków praca rolników nie była niczym szlachetnym ani wartościowym. Ks. Bernard Sychta zanotował powiedzenie znane na Półwyspie Helskim:
„Òd półtora drewna, drzewnianégò grzebienia, krzëwégò żelaza wëbawi nas Panie”.
„Półtora drewna” to cep, „drzewniany grzebiéń” do grabie, a „krzëwé żelazo” to kosa. Rybacy błagali zatem o to, aby nigdy nie zostali rolnikami. Ciekawe, czy gbùrzë myślą podobnie o rybakach?
Projekt: „Kaszubskie nuty”, czyli upowszechnianie kultury materialnej i duchowej za pomocą wyliczanki powstał dzięki stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
