W „Kaszubskich nutach” zwierzęta pojawiają się wprost dwa razy: „To są ptôczi” i „To je wół”. Drugie z tych zwierząt jest przedstawicielem zwierząt gospodarskich i od nich rozpocznę ten tekst.
O samym wole pisałem już w artykule, jaki ukazał się w „Pomeranii” (nr 9/2021). Zachęcam do lektury:
Na zwierzęta gospodarskie Kaszubi mawiają najczęściej: chòwa. Określa się tym słowem konie, owce, świnie, bydło, a także drób (na drób mówi się również kwëk). Jak podaje ks. Sychta w „Słowniku gwar kaszubskich na tle kultury ludowej”, Kaszubi traktują chòwã w sposób niezwykle bliski i przyjazny, a gospodarz prędzej sam zapomni zjeść niż zapomni o nakarmieniu swoich zwierząt. Wśród zapisanych zwyczajów Sychta zanotował:
Codzéń gòspòdôrz jidze przed spanim do chlewa i żegnô wszëstką chòwã.
Poza tym „na całych Kaszubach zawiadamiają chòwã, szczególnie bydło, o zgonie jej właściciela, a w czasie wynoszenia trumny z domu odzywają się do niej: Wstajôjta, gòspòdôrz òdchòdzy”.
Ks. Sychta przytacza też anegdotę o chłopcu powołanym do wojska. Żegnając się z płaczącą rodziną trzymał się twardo, a rozpłakał się dopiero, gdy usłyszał beczące cielę, które „zdawało się wołać go po imieniu”.
Umierający gospodarz prosił rodzinę, żeby go oprowadziła po oborze, a jeśli nie miał już na to siły, to prowadzili go do okna i wypuszczali zwierzęta na podwórze. Bernard Sychta sam był świadkiem takiej sceny i zanotował słowa gospodarza:
„Wezta le mie pòd pôchã i zaprowadzëta mie do òkna, a tej wëpùscëta wszëtkò bëdło na pòdwòrzé. Kònie i òwce niech téż wińdą. Jô tegò ju dôwno nie widzôł, a tak rôd bëm jesz rôz to wszëtkò ùzdrzôł przed smiercą, bò chto wié, czë jô jesz rôz pò tim pòdwòrzu bãdã chòdzył. Pewno ju nié”.
A skoro już mowa o zwyczajach i wierzeniach, warto zaznaczyć, że bardzo wiele z nich dotyczy zwierząt. Oto kilka przykładów:
Kiedy wchodzimy do pomieszczeń dla zwierząt, trzeba patrzeć na chòwã prosto, a nie zerkac spod oka. Nie wolno również za bardzo wpatrywać się w zwierzęta ani ich przesadnie chwalić. Złamanie tych zasad może skutkować rzuceniem uroku, a w konsekwencji nawet śmiercią chòwë. Dlatego gospodarze wolą w ogóle nie wpuszczać nikogo do chlewa, ewentualnie każą gościowi włożyć ręce za pasek lub w kieszeń, co powinno zapobiec ewentualnemu urokowi. Nie można też pozwolić kupcowi, żeby sam wybierał, jaką krowę chce kupić. Od razu trzeba mu wskazać, która sztuka jest na sprzedaż
Chcąc zabezpieczyć zwierzęta przed urokiem można np. wpleść czerwone wstążki w ogon, grzywę lub uzdę konia.
Małe gęsi i kaczki przed pierwszym wypuszczeniem na dwór, trzeba okadzić piołunem i przepuścić przez nogawki męskich spodni.
Żeby krowy dawały tłuste, żółte masło, należy im dać dziewięć różnych żółtych kwiatów zerwanych z dziewięciu różnych miedz.
Wszystkie te przykłady pochodzą z książki Jerzego Tredera „Kaszubi. Wierzenia i twórczość ze Słownika Sychty”. Znajdziecie tam znacznie więcej podobnych wierzeń dotyczących nie tylko zwierząt gospodarskich.
Krótkie omówienie stosunku Kaszubów do chòwë rozpocznijmy od koni. Na ten temat wypowiada się Mateusz Bullmann w materiałach na temat rolnictwa.
Z końmi związane były m.in. różne zabawy, np. zabawa w kònie, która polega na tym, że uczestnicy jak najszybciej unoszą nogi zgięte w kolanach i uderzają nimi o podłogę. Odgłos tupania przypomina tętent koni, a kolana końskie łby podczas biegu. Ten, kto radzi sobie najlepiej, dostaje w nagrodę cukierka albo owoc.
Istnieje wielu porównań związanych z końmi. Np. Mòcny jak kóń; Ùparti jak żëdów kóń; Drzemie jak kóń kòl gòscyńca; To je białka-kóń; Tegò bë kòniã nie wëwlókł z chëczi.
Kaszubi uważają konia za zwierzę bardzo mądre. Wierzą też, że koń potrafi rozpoznać czarownice, odróżnia dziewice od „kobiet upadłych”, zna drogę w zaświaty, widzi duchy.
W literaturze kaszubskiej konie mogą też przekazywać wieści z nieba. Jest tak m.in. w książce Jana Natrzecégò „Kaszëbògònia”, gdzie wróżebne białe konie wskazały Mimira jako wybrańca Peruna. Zresztą owe konie pojawiają się też komiksie Natrzecégò „Szczeniã Swiãców”:
„W dąbrowie, jakô mù słëcha, trzimelë biôłé kònie. Nicht jich do robòtë nie nëkôł, nicht na nich nie jezdzył, a fùder dôwelë jima bëlny. Leno jak chto brëkòwôł wróżbë, tej prowadzëlë je do wiôldżégò drzewa, tam mòdlëlë sã na swój pògańsczi ôrt, a tej letkò cygnãlë na jednã stegnã. Wierzëlë, że na tã stegnã w jich swiãté dnie przëchôdają dësze kaszëbsczich prastarków”.
W fotokomiksie „Arbata” koń towarzyszy też scenie przechodzenia ze świata jawy w świat fantastyczny.
Na północnych Kaszubach znana jest też opowieśc o kòńsczim (albo kòbëlim) jaju, w której rybak dał sobie wmówić, że dynia jest jajem, z którego wylęgnie się konik, i próbował je „wysiedzieć.” Ta gawęda – opowiadana przez Józefa Roszmana – znalazła się na płycie: „Gawęda ludowa na Kaszubach”.
W opowieściach kaszubskich pojawia się też „ówsny kóń”, czyli demon zbożowy przebywający w owsie, z grzywą i ogonem podobnym do kłosów żyta.
Niemniej ważnym zwierzęciem gospodarskim była dla Kaszubów krowa. Oto wybrane zwroty, w jakich występuje to zwierzę:
Gbùr doji krowã za rodżi, a adwokat za cëce; Klepac jak dżôd krowie (mówić od rzeczy);
Jachac jak w krowë (powoli);
Tłómaczëc cos kòmùs jak pasturz krowie (bić kijem);
Ażebë ce w krowë wiozlë!
Istnieją też opowieści, w których spotykają się krowa z koniem, np.:
Smiôł sã kóń z krowë, że òna takô pòmalinkô, a òna mù na to rzekła: Të torba, z twòji skórë nôwëżi torbã zrobią, bò sóm jes torba, a z mòji bótë kòscelné. Albo: Stoja krowa przed rowã i biadolëła, jak mô przelezc. Na to przëlecôł kònik i rzekł: Hòp, krówkò, hòp, jô cë pòkôżã, jak sã skôcze. Jak skòkł, tak wpôdł. A krówka na to: Nie krzëcz hòp, jaż przeskòczisz.
Nie brak też zagadek opisujących krowę:
Z przódkù jak widłë, we westrzódkù jak beczka, w tële jak miotła.
Albo mniej parlamentarna:
Chòdzy pò pòdwòrzim i rozdaje talerze.
I jeszcze zapisana przez ks. Sychtę w Wierzchucinie rymowanka o podziale zabitej krowy:- Të gôdôsz, a nie wiész, co sã we Wierzchùcënie dzało?
- A cëż sã stało?
Piłôt zabił krowã
I dôł ji pióro w głowã.
Klôtrowi òn dôł pòłowã,
A Bajcy òn dôł skórã,
Bò ten miôł nade wsą górã.
A Tòrkòwi òn dôł rzëc,
Bò ten nie pòmôgôł drzéc.
A Stinowi òn dôł flaczi,
Bò ten miôł dobri nos do tobaczi.
A Òkòniowi òn dôł krew,
Bò to béł chłop jak lew.
Mòckòjcy òn dôł płucã,
Bò ten swòji nënie pòprôwiôł mùcã.
Bùdnikòwi òn dôł kótë,
Bò ten miôł krzëwé bótë.
Bartkòjcy òn dôł nérczi,
Bò ten miôł pëszné córczi.
A Gajewùmù òn dôł ògón,
Bò to béł chłop jak pògón.
A Rëszce òn dôł rodżi,
Bò ten mô krzëwé nodżi.
Kòniecznémù òn dôł głowã,
Bò ten miôł nade wsą mòwã.
Tomkòjcy òn dôł zãbë,
Bò òn pòdôwôł swòji nënie gãbë.
Ta wesoła rymowanka sprowadziła nas na mało radosny temat zabijania zwierząt przez rolników. Dotyczy to zwłaszcza świń i drobiu. Jakkolwiek by gospodarze nie byli dobrze nastawieni do swojej chòwë, musieli ją zabijać, aby mieć co jeść. Mówi Gracjan Fopke, który wspomina swojego dziadka:
W literaturze jedną z bardziej znanych krów jest Bezroga z książki „Żëcé i przigòdë Remùsa” Aleksandra Majkowskiego. Mały Remus, kiedy ruszał na poszukiwanie królewiónczi, właśnie na nią zwracał szczególną uwagę i prosił swego psa, żeby dobrze ją pilnował:
„Ta nôskwarnô Bezroga, co łoni w sklep sã zarwała, mô le jeden róg, bò drëdżi so sczidła przë ti òrãdzë. Ale òna króm tegò wiedno bòdlëwô, nie bôczącë, że jak sobie drëdżi róg sczidnie, to na jôrmarkù chtëż jã kùpi? Të le ji zarô zãbama do piãt, jakbë drëdżich bòdła”.
Do bycia pastuszkiem do dzisiaj tęskni wielu starszych Kaszubów, którym dzieciństwo i ojczysta wieś kojarzy się właśnie z krowami na łące. Chyba najpiękniejsza piosenka na ten temat „Żebë wrócył ten czas” (słowa i muzyka Antoni Pepliński) wciąż budzi wzruszenie podczas kaszubskich spotkań. Posłuchajcie jej: https://www.youtube.com/watch?v=KaFhABtehVI.
Takich wzruszeń nie budzi inne zwierzę hodowane na Kaszubach – świnia, choć też doczekało się wielu przysłów, porównań itp. Przykładowo:
Jô z tobą swini nie pasł (nie spoufalaj się tak);
Ni miec wszëtczich swiń doma (o człowieku postrzelonym);
Nie kùp swini òd młënarza i nie żeń sã z gòspòdënią òd ksãdza; Gònic jak diôbéł na dzëczi swini; Ùżarti jak swinia (kompletnie pijany).
Warto zauważyć, że świnia dała nazwę narodowej grze kaszubskiej, która wywodzi się z zabawy znanej w XIX w. Jak czytamy na stronie kaszebsko.com, chodzi w niej o skierowanie piłki przy pomocy kija do okręgu (pola punktowego) i obronie własnej strefy. Gra toczy się w zespołach, po trzech zawodników w polu, dopuszcza się posiadanie trzech rezerwowych. Ks. Sychta zanotował tę grę pod nazwa swinka, ale dzisiaj jest bardziej znana jako bùczka (to inne kaszubskie określenie świnki). Aktywnie działa Kaszëbskô Liga Bùczczi, organizowane są różne turnieje, z mistrzostwami świata włącznie.
Na zakończenie przeglądu chòwë warto jeszcze wspomnieć o owcach. Kiedyś mówiło się na Kaszubach, że „kto ma owce, ten ma co chce”. Dzisiaj niektórzy hodowcy twierdzą, że warto to przysłowie zmienić na: „kto ma owce, ten jest baran”. To przesada, ale na pewno obecnie właściciele owiec nie mają lekkiego życia. O ich sytuacji, na przykładzie rodziny Błaszkowskich z Pobłocia, możecie przeczytać w artykule, jaki zamieściłem w „Pomeranii” w 2013 r. (nr 1). Oto jego skan:
O tym, jak hodowla owiec (a także kóz) wyglądała dawniej, pisze Maya Gielniak („Pomerania” nr 2/2012):
Przysłowia, porównania itp. związane z owcami są na Kaszubach częste. Nieoceniony ks. Sychta wypisał ich wiele. Dla przykładu podaję kilka z nich: Òwcã z wełną zjesc (być łakomym); Cebie wierã òwca pògrëzła? (wyraz niedowierzania); Wzerac jak òwca przed zarżniãcym (patrzeć miłosiernie); Kaszlac jak òwca (o suchym kaszlu); Głupi jak szimbarskô òwca. Nawiązując do tego ostatniego należy pamiętać, że pejoratywna nazwa owcy – blérwa często jest wykorzystywana do wyzwisk. Ks. Sychta zapisał, że nazywano w ten sposób zwłaszcza płaczliwe dziewczyny, ale dzisiaj używa się tego słowa generalnie w celu obrażenia kobiety czy dziewczyny.
W „Słowniku gwar kaszubskich na tle kultury ludowej” pojawiła się też informacja, że òwcą zwie się na Kaszubach „osobnika z długimi włosami pozującego na złotego młodzieńca, beatlesa”.
Na Kaszubach pojawiają się też coraz częściej owce kameruńskie. Obejrzyjcie film na ten temat na kaszubskojęzycznym dziecięcym kanale Mòje mùlczi:
Do chòwë nie zalicza się psów i kotów, ale to oczywiście również bardzo ważne zwierzęta dla kaszubskiej gospodarki, kultury i literatury. Zainteresowanych odsyłam przede wszystkim do Słownika ks. Sychty: tom 4, s. 259-263 (pies) oraz tom 2, s. 218-219 (kot). W literaturze wśród najbardziej znanych psów są: Frësza i Gniota z „Żëcégò i przigód Remùsa” Aleksandra Majkowskiego, Aza z „Cëskù” Stanisława Jankego i Bomba – czworonożny przyjaciel Stanisława Pestki, który zadedykował mu m.in. wiersz „Dlô Bómbë epitafium”. Zaczyna się on tak:
„Cëż to mùszôł bëc za klatôk
Wôrtny inwokacëji Jesénina”.
Koty pojawiają się częściej w literaturze dla dzieci, np. w książeczce Danuty Stanulewicz „Zelony pùjk”.
Oczywiście na Kaszubach żyją też dzikie zwierzęta. Posłuchajmy o kilku z nich, najpierw o dwóch gatunkach kuny. Mówi prof. Maciej Gromadzki:
Kuny:
Bardziej sympatyczne wrażenie robią borsuki:
Coraz częściej można spotkać u nas również wilki:
Z większych drapieżników pojawiły się też rysie, które już widziano na Kaszubach:
Mamy też coraz więcej gatunków inwazyjnych. Zalicza się do nich jenot:
Jeszcze lepiej czuje się u nas norka amerykańska:
Egzotycznym, choć już widywanym na Kaszubach, gatunkiem jest szop pracz. Mówi Maya Gielniak, redaktorka przyrodniczych dodatków do „Pomeranii”:
A jeśli chodzi o ptaki, to podkreślmy, że wiele z nich ma ważne miejsce w kaszubskiej tradycji i literaturze. Najlepszym przykładem są kania i bocian. Mówi dr Łukasz Zołtkowski:
Projekt: „Kaszubskie nuty”, czyli upowszechnianie kultury materialnej i duchowej za pomocą wyliczanki powstał dzięki stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
