Poznaj głębiej te kaszubskie mitologiczne postacie i wysłuchaj jak opowiada o nich gawędziarka i była dyrektorka przedszkola z Nadola pani Małgorzata Wojciechowska: 

 

 

 

„Były to olbrzymy, które niegdyś gęsto zaludniały Kaszuby. Stosownie do wzrostu miały stolemy olbrzymią siłę, którą lubiły się popisywać wobec siebie i ludzi” – takimi słowami zaczyna się opis stolemów w popularnym Bedekerze kaszubskim autorstwa Róży Ostrowskiej i Izabelli Trojanowskiej.
Podobne informacje znajdziemy w Słowniku gwar kaszubskich na tle kultury ludowej ks. Bernarda Sychty, który podaje również inne określenia, jakimi Kaszubi nazywali te mityczne stworzenia: ruganie, wiôlgòsze, stolimòwie lub sztolemòwie. Byli podobni do ludzi, ale zdecydowanie przewyższali ich wzrostem. Kiedy stąpały po dnie Zatoki Puckiej, to „jima jesz wëzérała głowa” ponad fale, a „przez jezora òni szlë naprost jak przez plëtã” [przez jeziora szłë wprost jak przez kałużę].
W okolicach Jeziora Żarnowieckiego opowiada się, że stojąc na przeciwnych brzegach tego akwenu mogły sobie bez wysiłku „pòdac róg z tobaką”. Na Kępie Oksywskiej mówiło się, że stolemy potrafiły zrywać chmury z nieba i rzucać je na pola. O dużym wzroście tych postaci świadczy też historia pewnego wiôlgòsza, który usiadł sobie na wieży kościoła w Pucku. „Ta wieża to bél jegò stoleczk – a w mòrzu òn sobie nodżi mòcził” [Ta wieża była jego krzesłem – a w morzu moczył sobie nogi].
W rękawicach stolema mógł się zmieścić chłop z pługiem i para wołów. Stolemy były również bardzo ciężkie. Pod ich stopami uginały się kamienie i temu na kaszubskich drogach jeszcze do niedawna były wyboiste drogi. Kiedy szły, ziemia drżała tak mocno, że odczuwały to nawet diabły w piekle.
W rękawicach stolema mógł się zmieścić chłop z pługiem i para wołów. Stolemy były również bardzo ciężkie. Pod ich stopami uginały się kamienie i temu na kaszubskich drogach jeszcze do niedawna były wyboiste drogi. Kiedy szły, ziemia drżała tak mocno, że odczuwały to nawet diabły w piekle.
Wiôlgòsze dysponowały potężną siłą. Rzucały wielkimi głazami, pięściami rozbijały głazy, wyrywały drzewa z korzeniami. Tę siłę zawdzięczali być może temu, że „jedlë kòńsczé miãso i pilë kòńsczé mlékò” [jedli końskie mięso i pili końskie mleko].
Miały wpływ na kształtowanie kaszubskiego krajobrazu. Zasypywały jeziora, tworzyły mielizny, ich dziełem są również wyspy, półwyspy i pagórki. Np. jedna z legend opowiada o tym, że za sprawą stolema powstały Łebskie Błota – kiedy ludzie podpalili las, w jakim mieszkał olbrzym, ze złości rozerwał rękami wydmy, a morze zalało płonące drzewa.
Ks. Sychta podaje, że ruganie mieli długie jasne jak len włosy. Tworzyli rodziny podobnie jak ludzie. Kobiety były równie silne jak mężczyźni, których często pokonywały w różnych zawodach – np. w rzucaniu głazów.

 

 

Stolemy ostatecznie wyginęły za sprawą walk z kaszubskimi smokami oraz przez chytrych ludzi, którzy potrafili je oszukać i skłócić. Miały świadomość tego, że nieuchronnie nadchodzi era człowieka, o czym świadczy powiastka zanotowana przez Bernarda Sychtę:
Przë Bòrzestowie mieszkôł stolem. Rôz stolemòwô córka szła na Reduniã rëbë łowic. Pò drodze spòtkała chłopa, co w szërë wòłë òrôł. Òna wzãła te chłopa i te wòłë, i ten pług w swój fartuch i zaniosła to wszëstkò dodóm, i wësëpa przed swòjim òjcã na pòdwòrzé. „Cëż to są, tatkù, za bączi” – òna sã spita. „Córeczkò zbierz to wszëstkò nazôd w klin i zanies na ten sóm môl, gdze to bëło. Czej më wëdżiniemë, to pò nas bãdą taczé lëdze małi jak ten chłop je” [Obok Borzestowa mieszkał stolem.
Pewnego razu córka stolema poszła nad Radunię łowić ryby. Po drodze spotkała mężczyznę, który orał w cztery woły. Ona wzięła tego chłopa i te woły, i ten pług w swój fartuch i zaniosła to wszystko do domu, i wysypała przed swoim ojcem na podwórzu. „Co to są, tato, za bąki?” – zapytała. „Córeczko zbierz to wszystko z powrotem do fartucha i zanieś na to samo miejsce, gdzie to znalazłaś. Kiedy my wyginiemy, to po nas nastaną tacy mali ludzie jak ten mężczyzna”].

Niekiedy Kaszubi utożsamiają stolemów z Krzyżakami (zwłaszcza na północy).

Warto podkreślić, że dzisiaj na Kaszubach stolemami nazywa się również ludzi, którzy mają szczególne zasługi dla języka i kultury kaszubskiej (lub pomorskiej). Jedno z najważniejszych odznaczeń kaszubskich nosi nazwę: Medal Stolema (przyznaje go Klub Studentów Pomorania). Jak zaznacza prof. Daniel Kalinowski miana stolema otrzymują obecnie nie tylko ludzie dysponujący siłą fizyczną, ale „jednostki moralnie nieskazitelne, ludzie pracowici i rozważni” (D. Kalinowski, Bestiariusz pomorski).
Stolemy pojawiają się w wielu utworach literackich, zwłaszcza w legendach. Przykładowo znany polski pisarz Franciszek Fenikowski w Okręcie w herbie tak opisał jednego z wiôlgòszów:
W pobliżu owego zamczyska ciemniej czeluść wielkiej jaskini. Mieszka w niej olbrzym wysoki jak wieża naszego Ratusza. Podobno jest to ostatni z tych stolemów, co to ongi żyli tutaj na pomorskim brzegu, a potem wywędrowali za morze. Nazywa się po naszemu: Dreh. I jest też druhem lodowatych wichrów – swoich sąsiadów... Wykuwa dla nich gromy z żelaza, srebra i złota, którego jest w owej grocie moc nieprzebrana... A kiedy zaczyna kuć, to trzęsą się góry i dygoce morze. Obcy okrętnicy, którzy zabłądzili w tamte strony, myślą, że to straszliwy orkan się zrywa, ale północni rybacy wiedzą: „To nie burza. To tylko stolem Dreh chwycił młot i pracuje w swej skalistej kuźni”.
W twórczości Alojzego Nagla stolemy są pomocnikami kaszubskich bogiń, duchów i ludzi. Pomagają Kaszubom zrozumieć, jaką wartość ma ich ojczysta ziemia (Nôlepi doma).
Ich fizyczna siła, a zwłaszcza potężne dmuchnięcie, pozwala walczyć z każdym stworzeniem, nawet z posługującymi się magią czarownicami:
Olbrzym chętnie zgodził się pójść pomóc Marysi. Jednym palcem pchnął zamknięte drzwi do chałupy czarownicy, a ledwie to uczynił, te otworzyły się. Potem uwolnił Marysię i dmuchnął na budynek tak mocno, że ten – razem z czarownicą, sową, siedmioma krukami i siedmioma kotami – poleciał aż na księżyc, gdzie pozostał już na zawsze.
Dobry olbrzym zaniósł Marysię do jej domu. Tam zapanowała wielka radość z powodu jej powrotu. Wszyscy domownicy, jak również wierny gąsior, uparty wróbel i gęsi, tańczyli calutki dzień i calutką noc. Tylko olbrzym nie tańczył, ale z daleka wszystkiemu się przyglądał i usmiechał serdecznie.
(Przigòdë Miji/Przygody Marysi)
Stolem jest jednym z bohaterów ksiązki dla dzieci Mariolka i ji przigòdë autorstwa Romana Drzeżdżona. Nazywa się Alolilu, mieszka w mroźnej krainie na północy i bardzo tęskni za kaszubską ojczyzną:
– Ach, Kaszëbë, Kaszëbë, nôpiãkniészô krôjna na swiece...
Mariolka ùzdrzała jak z òczów stolema wëlecałë wiôldżé izë.
– Mie je tak za nima teszno... za tim mòrzã, za jezorama, grzëpama, lasama, strëgama.... Ach, Kaszëbë, Kaszëbë, krôjno mòja ùtraconô...
(...)
– Jesz dzysô ùsmiéwóm sã, czej so przëbôczã, jak më tam dobrze mielë. Ne mòdré JEZORA, ne zeloné LASË, ne bëstré STRËDŻI, ne widzałé GRZËPË. Ha, ha, wdarzã so, jak rôz-czedës më wzãlë sã za szmërganié kamów. To cë bëła ale zabawa! Zarô, zarô, są ne kamë tam jesz dze widzec?
– Ale jo, më doch cë nierôz ò nich òpòwiôdelë – cziwnãła głową Dobrzësława.
– Niechtërne z nich na pamiątkã pò was stolemach lëdze pòzéwają stolemòwima kamama – rzekł Jurk.

 

Stolem o imieniu Alolilu pojawia się też w powieści fantasy Dariusza Majkowskiego Pòd òkã Jastrë. Jest on przywódcą straży na świętej wyspie zwanej Jastrowie. W książce tej autor opisał też moment śmierci innego stolema – Elolu, który zginął zastrzelony znienacka strzałami z łuku:

 Elolu béł ju ùmãczony. Stojôł zdrzącë w stronã mòrza òb całą noc. Z redotą pòwitôł pierszé parminie słuńca. Pòd nosã zaczął spiewac piesń na tczã Pani Wschòdzacégò Słuńca i chwôlëc nowi dzéń. Na Jastrowim béł òd niedôwna i wcyg ni mógł ùwierzëc w swòje szczescé. W tim placu bëło czëc wiôlgą mòc Bòdżini i stolemë bëłë nią wëfùlowóné. Nicht, chto tu trafił, nie chcôł wëcygac dze jindze. Bëcé strażnikã Swiãti Górë i krótkòsc Łzów Jastrë to zjiscenié snieniów kòżdégò wiôlgòsza.

Elolu spiéwôł i mëslôł ò ti łasce, jaką dostôł òd Dôwający Żëcé. Chwôlił ji dobroc i piesnią przëbôcziwôł lata rządów swòji rasë – czedë słuńce kòżdégò dnia wstôwało prawie dlô nich, a môłé stolemiątka nëkałë pò grzãpach i zabôwiałë sã ze sobą, zwierzãtama i lëdzama. Zdrzôł na pëszné òkrãtë w pòrce i wspòminôł swòje dzecné lata. Bëło to dôwno i dalek, ale téż nad mòrzã.

Wtim pòczuł dzywny ból w szëji. Miôł wrażenié, że cos sã mù wbiło w gôrdzel. Za sztót to samò, tim razã w òkò. Baro bòlało, ale òn wcyg widzôł bawiącé sã dzôtczi i sebie westrzód nich. Chcôł zawòłac do mëmczi, że cos mù sã stało, że lecy mù krew, ale ni mógł wërzec słowa. Mãcził sã tak përznã, chcącë sã pòżalëc, jaż kùreszce sã ùdało. Ju mógł swòbódno gadac, przebitô gôrdzel sã ùzdrowiła, òkò téż... Kòl niegò stojôł tatk i smùkôł gò pò głowie, a mëmka z ùsmiéchã na snôżi gãbie pitała:

– Elolkù, knôpiczkù, dze të jes béł tak długò. Żdajã na ce i żdajã...

W szczególny sposób ze stolemami związana jest gmina Gniewino. W wielu miejscowościach leżących na jej terenie umieszczono rzeźby przedstawiające wiôlgòszów – są tam m.in. rodziny rybaków, zielarzy i piłkarz. Na poniższej mapce zaznaczono miejsca, w jakich można je oglądać.